ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਕਿਸੇ ਨੇ ਏਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਫ਼ੇਸਬੁੱਕ ‘ਤੇ ਲੱਗੀ ਇਹ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਹੀ ਚੱਪੂਆਂ ਵਾਲੀ ਬੇੜੀ ਏ ਜੀਹਦੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਬੰਦੇ ਬੈਠੇ ਨੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ‘ਤੇ ਫ਼ਾਰੂਕ ਤਾਰਿਕ ਏ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਐਤਜ਼ਾਜ਼ ਅਹਸਨ ਏ। ਬਾਕੀ ਬੰਦੇ ਓਪਰੇ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਵੀ ਏ। ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਥੱਲੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਏ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਦੀ ਵਸੀਅਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਉਹਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਉਹਦੇ ਫੁਲ ਯਾ ਸਾੜੀ ਗਈ ਉਹਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੀ ਸੁਆਹ ਲਾਹੌਰ ਆ ਕੇ ਰਾਵੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਲਾ ਰਹੇ ਨੇ।
ਏਸ ਤਸਵੀਰ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਾਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛੇੜ ਕੇ ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਲਸਿਲਾ ਛੋਹ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਬੁਲ ਚਿਥਦਾ ਹੋਇਆ, ਹੰਝੂਆਂ, ਵੈਰਾਗ ਅਤੇ ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਡੱਕੇ ਡੋਲੇ ਖਾਂਦਾ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਖ਼ਲਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ 1978 ਯਾ 1979 ਦੀ ਗੱਲ ਏ … ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਦੋਸਤ ਨੇ ਕਿਹਾ: ”ਸਟੌਕ ਹੋਮ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗਾਮਲਾ ਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੈਮੀਨਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ ਜਹੀਦੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ੬ਣ ਲਈ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਲੋਕ ਆਉਣੇ ਸਨ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀਜ਼ੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟ ਗਈ ਏ। ਇਹ ਖ਼ਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪੁਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਏ। ਤੂੰ ਸਵੇਰੇ ਏਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸੀਂ ਕਿ ਤੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਹੈਂ ਅਤੇ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਹਵਾਲਾ ਵੀ ਦੇਵੀਂ ਕਿ ਮੈ੬ ਤੈਨੂੰ ਘੱਲਿਆ ਏ।”
”ਜੀ ਅੱਛਾ” ਮੈ੬ ਉਹਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੈ੬ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਲੱਭਦਾ ਲੱਭਦਾ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਸੈਮੀਨਾਰ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਦੋਸਤ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਆਓ ਭਗਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਵੀ ਲਿਖ ਲਿਆ। ਅੱਜ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਏਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਕੀ ਸੀ। ਏਸ ਸੈਮਨਾਰ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਯਾਦ ਰਹਿ ਗਈ ਏ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਏਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਇੰਤਹਾਈ ਵਡਮੁੱਲਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਸੀ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ। ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਇਕੱਲਾ ਬੰਦਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਡਾਇਸ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ਅਤੇ ਬਹਿਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਉਹਨੂੰ ਜਦ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਚਾਮਲ ਜਿਹੀ ਚੜ੍ਹ ਗਈ। ਉਹਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਪਤਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇ੬ ਉਹ ਪ੍ਰਦੇਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਪਿਆ ਹੋਵੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਬਣੀ ਮੇਰੀ ਹਿੰਦੂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਧੜੱਮ ਕਰ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਡਿੱਗੀ, ਨਾ ਉਹਦੀ ਬੋਦੀ ਨਾ ਤਨ ‘ਤੇ ਲਾਂਗੜ ਨਾ ਗਲੋਂ ਨੰਗਾ ਅਤੇ ਨਾ ਰਾਮ ਰਾਮ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਦਾ। ਸ਼ਕਲੋਂ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਡੇ ਵਰਗਾ ਈ ਸੀ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਲਹਿਜਾ ਸਿਆਲਕੋਟ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਰਲਿਆ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਜੀਹਦੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲਹਿਜਿਆਂ ਦਾ ਰੱਤੀ ਭਰ ਵੀ ਰਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਕੋਈ ਆਕੜ ਅਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਗ਼ਰੂਰ। ਉਹਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਤਾਰੇ ਤੋਂ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇ੬ ਉਹ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਚਾਚਾ ਯਾ ਤਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਏਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਸਬੂਤ ਉਹਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵੀ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾ ਕੇ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਆਨੇ ਬਹਾਨੇ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਲਗਣ ਨਾਲ ਵੈਰਾਗ ਅਤੇ ਅਪਣੱਤ ਦੇ ਸੁਆਦ ਦੀ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਜਹੀ ਸਾਰੇ ਸ਼ਰੀਰ ਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਲੰਚ ਦਾ ਵਕਫ਼ਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ”ਦਫ਼ਾ ਕਰੋ ਲੰਚ ਨੂੰ, ਚਲੋ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਚਲਦੇ ਹਾਂ।” ਉਹਦਾ ਹੋਟਲ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਈ ਸੀ ਜੋ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੀ ਤਾਰੀਖ਼ੀ ਇਮਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਏਸ ਲਈ ਨਾ ਤਾਂ ਇਹ ਮੌਡਰਨ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਈ ਇਸ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਮੇਕਅੱਪ। ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਈ ਤੰਗ ਕਮਰਾ। ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ”ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਏ। ਤੁਹਾਡੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ।”
ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਸਾਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲ ਗਏ ਓ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹੋ ਈਦ ਬਰਾਬਰ ਏ,” ਅਸੀਂ ਉਹਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦਿੱਤੀ। ਓ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਸਵਾਲ ਕਰ ਕੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈ੬ਦਾ। ਕਦੇ ਦੋਨਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ‘ਤੇ ਕੁੜ੍ਹਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ‘ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ, ਪਰ ਹਰ ਵਾਰ ਘੁੰਮ ਘੁਮਾ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਆ ਜਾਂਦਾ। ਐੱਫ਼. ਸੀ. ਕਾਲਜ। ਮਾਡਲ ਟਾਊਨ। ਮਾਲ ਰੋਡ। ਅਨਾਰਕਲੀ। ਪੁਰਾਣਾ ਲਾਹੌਰ। ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇ੬ ਉਹਦਾ ਕੋਈ ਹਮਜ਼ਾਦ ਲਾਹੌਰ ਰਹਿੰਦਾ ਏ।
ਇਹ ਸੈਮੀਨਾਰ ਦੋ ਦਿਨ ਦਾ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮਗਰੋਂ ਏਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿੱਚ ਨਾ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਨਾ ਈ ਸਾਨੂੰ। ਵਾਪਿਸ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ‘ਦੂਰੇਡੇ ਗੁਆਂਢੀ’ ਦੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਜਿਲਦ ਦੇ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਤਾਕੀਦ ਕਰਦਾ ਸੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਉਣਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਣਾ। ਉਹਦਾ ਉਸ ਵਕਤ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਉਹਦੇ ਘਰ ਦਾ ਪਤਾ ਅਤੇ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਏ।
ਓਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲ ਕਰਨਾ ਬੇਹੱਦ ਮਹਿੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਨਾਲੇ ਸਿੱਧਾ ਫ਼ੋਨ ਡਾਇਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਕਾਲ ਬੁੱਕ ਕਰਾਉਣੀ ਪੈ੬ਦੀ ਸੀ। ਜਦ ਵੀ ਮੇਰੀ ਜੇਬ੍ਹ ਨੇ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਦੇਣਾ ਮੈ੬ ਕੁੱਝ ਮਿੰਟਾਂ ਲਈ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਲੈ੬ਦਾ ਸਾਂ।
ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਐਨ ਕਰਸਤੀਨ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ 1980 ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਹਦੀ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਲੰਮੇ ਸਫ਼ਰ ‘ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਚਲੀਏ। ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਮਗਰੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਵੋਟ ਪਿਆ। ਏਸ ਦੀ ਇੱਕ ਵਜ੍ਹਾ ਤਾਂ ਮਸ਼ਰਕੀ ਪੰਜਾਬ ਵੇਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ, ਦੂਜੀ ਵਜ੍ਹਾ ਦੇਸ ਪਿਆਰ ਦੀ ਖਿੱਚ ਸੀ। ਜ਼ਿਆ ਅਲਹਕ ਦਾ ਕੋੜੇਆਂ, ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਜਬਰ ਦਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਂਦਿਆਂ ਡਰ ਵੀ ਲਗਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਕੰਨ ਵੀ ਤਰਸ ਗਏ ਸਨ। ਏਸ ਦੇਸ ਪਿਆਰ ਦੀ ਖਿੱਚ ਦੀ ਪਿਆਸ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਮਸ਼ਰਕੀ ਪੰਜਾਬ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ। ਜਦ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁਚੇ ਤਾਂ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਯਾਦ ਆਈ। ਅਸੀਂ ਉਹਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਬੇਹੱਦ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ। ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇ੬ ਮੈ੬ ਉਹਦੀ ਨੋਂਹ ਯਾ ਬਹੁ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਘਰ ਆਇਆ ਹੋਵਾਂ। ਜੋ ਵੀ ਉਹਦੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਉਹਨੇ ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਸਾਡੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਸਾਡੇ ਗਿਰਦ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਭ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਬਹੁਤਾ ਵਕਤ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਹਿੰਦਾ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ ਲਫ਼ਜ਼ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਮੈ੬ ਹਮੇਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹਮਾਈਤ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ। ਏਸ ਪਾਰੋਂ ਕਦੇ ਕਦੇ ਇਥੋਂ ਦੇ ਕੱਟੜ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਲਿਖਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਏਜੰਟ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਕਮਲੇ ਨੇ ਮੈ੬ ਕੋਈ ਏਜੰਟ ਵੇਜੰਟ ਨਹੀਂ। ਮੈ੬ ਆਪਣੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਿਵੇ੬ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਿਵੇ੬ ਲਿਖਾਂ। ਉਹ ਜਦ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤਾੜੇ ਜਿਹੀਆਂ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਕੁੱਝ ਪਲਾਂ ਲਈ ਗਵਾਚ ਜਾਂਦਾ।
ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਗਏ। ਸਭ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ, ਪਰ ਕੁਲਦੀਪ ਦਾ ਪਿਆਰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਵੀਡਨ ਵਾਪਿਸ ਆ ਕੇ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲਿਆ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਕੇ ਮੇਰਾ ਅੰਦਰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਖਿੜ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੈ੬ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾਸ ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਦੇ ਨਾਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਮੇਰੀ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇ੬ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਲਿਆ ਕੇ ਪਿਓ ਦੀ ਤਲੀ ‘ਤੇ ਰੱਖੇ ਅਤੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਏ।
ਮੈ੬ ਜਦ ਆਪਣੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ Forbidden Words ਲਿਖੀ ਤਾਂ ਏਸ ਦਾ foreword ਲਿਖਵਾਣ ਲਈ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਦਾ ਨਾਂ ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਮੈ੬ ਜਦ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਇਹ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਹਿੰਦਾ ਕਿਤਾਬ ਘੱਲ ਮੈ੬ ਪੜ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਹੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਈ-ਮੇਲ ਰਾਹੀਂ ਭੇਜੀ, ਪਰ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਵੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਮੱਤ ਭੇਤਾਂ ਤੋਂ ਵਾਕਫ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਈ ਮੇਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮੇਰੀ ਈ ਮੇਲ ਨਾ ਪੜ੍ਹ ਸੱਕਿਆ। ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਈ ਮੇਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵਾਅਦਾ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਇਹ ਕਿ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਹਊਆ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪਬਲਿਸ਼ਰਜ਼ ਨੇ ਏਸ ਨੂੰ ਛਾਪਣ ਤੋ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਉਸ ਵਕਤ ਛਪੀ ਜਦ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਦੁਨੀਆ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਮੇਰੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਈ ਦਫ਼ਨ ਹੋ ਗਈ।
ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਉਸ ਪਿਆਜ਼ ਵਾਂਗੂੰ ਸੀ ਜਿਹਦਾ ਹਰ ਛਿਲਕਾ ਉਤਾਰਨ ਮਗਰੋਂ ਹਰ ਵਾਰ ਥਲੋਂ ਲਾਹੌਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਈ ਨਿਕਲਦਾ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਨਾਲ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਰੱਖਦਿਆਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, ”ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰੀ ਅਤੇ ਜਨਰਲਿਜ਼ਮ ਦਾ ਥੰਮ ਓ, ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਲਾਹੌਰ ਲਾਹੌਰ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਓ। ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਏਸ ਗੱਲ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੋਕ ਟੋਕ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲਾਹੌਰੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿ ਸਕੋ ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਲਾਹੌਰ ਚਲੇ ਜਾਓਗੇ?
”ਮੈ੬ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਾਵਾਂਗਾ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ।”
ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਾਹੌਰ ਲਈ ਵਿਲਕਦਾ ਰਿਹਾ। ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਆ ਕੇ ਨਾ ਵੱਸ ਸੱਕਿਆ, ਪਰ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਉਹਦੀ ਇਹ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਹਦੀ ਸੁਆਹ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵਾਹਗਾ ਬੌਰਡਰ ਨਾ ਰੋਕ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਇਹ ਸੁਆਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਈ। ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਥਾਂ ਵੀ ਏ ਜਿੱਥੇ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਰਹਿੰਦਾ ਏ, ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਆਸ਼ਕ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਏ।
ਸੁਣ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰਾ
ਤੇਰਾ ਵਿਛੜਿਆ ਪੁੱਤਰ ਘਰ ਆਇਆ ਏ
ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ
ਆਪਣੇ ਮਾਨ ਦੀ
ਮਿੱਟੀ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖੀਂ
ਤੈਨੂੰ ਰੰਗ ਲੱਗਣਗੇ
